Herri txiki bat osatzen dugu, baina herri bat, eta denboran zehar adimena eta itunaren estrategia erabili ditugu denboran irauteko beharrezko bertute gisa. Ituna, euskal gizartearen baitan eta Estatuarekin, gure foru-tradiziorik onenarekin bat egiten duen prozedura gisa, eta horren gainean eraiki ditugu gure bi estatutu-esperientziak. Itunaren formulazio hori bat dator batasun politikoa aldarrikatzen zuen foraltasunaren kultura politikoarekin, baina zuzenbide propiotik eta harremanaren aldebikotasunetik. Estatuarekiko ituna, kontuan izanik hitzarmentzat hartzen den itunik ez dagoela abiapuntutzat hartuta, elkarrekiko berme-sistemarik gabe, eta itun hori interpretatzea eta betetzea alderdietako baten esku geratzen ez denean baizik. Itunak, beraz, aldebikotasun eraginkorra, bermeak eta leialtasun-baldintzak dakartza. Itun horrek gure nortasuna errespetatzen du, akordioa eta lankidetza behartzen ditu, elkar aitortzera behartzen du eta elkarrekiko mendekotasuna artikulatzen du partekatutako jarduera-bakeetan.
186 urte igaro dira 1839ko urriaren 25eko foru-abolizioa gertatu zenetik. Bertan, lehenengo artikuluak euskal foruak berretsi zituen, «monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe». Lege hori, aldi berean, berreslea eta aldatzailea zen. Lehen artikuluko hitzez hitzeko adierazpenaren bidez berretsi zuen, baina Gaztelako Koroaren barruan zeuden antzinako lurralde salbuetsien eta antzinako erresumaren erregimenen egokitzapen-aldaketa aurreikusiz, aurreko araubidea funtsean aldatzeko balio izan zuen. Horrela, foru abolizioak ez zuen foraltasunaren iraungipena ekarri, baizik eta prozesu luze baten hasiera, hau da, foraltasuna modernitatean txertatzeko prozesua. Ez da kasualitatea indargabetze Legeari (“abrogatorioari”) «foruen berrespenaren» izena ematea. Foruak ezin izan ziren ez berretsi ez indargabetu, herri baten nortasunaren adierazpen juridikoa direlako, eta hori legegilearen irismenetik kanpo dago, herriaren beraren existentzia ezabatzen ez den bitartean.
Abolizioaren ondorengo foraltasunak (1878an erabat amaitu ondoren ere) bere horretan iraun zuen, bai imajinario kolektiboan, bai egitateetan, bai Gernikako Autonomia Estatutuan (Xedapen Gehigarri Bakarra, honako hau baieztatzen duena: «Estatutu honetan ezartzen den autonomia-araubidea onartzeak ez du esan nahi Euskal Herriak uko egiten dionik bere historiaren ondorioz legozkiokeen eskubideei; eskubide horiek eguneratu ahal izango dira ordenamendu juridikoak ezartzen duenaren arabera), bai Espainiako Konstituzioan (Lehen Xedapen Gehigarria, lurralde historikoen eskubide historikoen errealitatea, babesa eta errespetua bere gain hartzean Konstituzioaren aurreko autogobernu-kasu bat dagoela onartzen duena, eta, hala badagokio, Konstituzioaren eta Estatutuaren esparruan eguneratuko direla).
Estatutua bere lurralde historikoen nortasunean eta foru-eskumenetan oinarrituta egituratzen da (beste horrenbeste Nafarroako Foruaren Hobekuntzarekin), eta, horregatik, ezin du alde batera utzi bere foru-sustraia, hor baitago Autogobernuaren zehaztasunaren eta Estatuarekiko harremanen aldebikotasunaren bermea. Horregatik, gaur egungo errealitate soziopolitiko oso aldakorrarekin bateragarriak diren funtsezko elementu beharrezkoak bilatzen ditu etorkizunerako erronkak. Eskubide historikoek indarra eta erabilgarritasuna dute lurralde historikoen estatus politiko-juridikoa definitzeko eta etorkizuneko beharretara egokitzeko, eta hori bi agertokitan. Barneko bat, Estatua bera. Nazioarteko beste bat, EB. Barne-eszenatokiaz ari garenean, Konstituzioaren 2. artikulua garatzearen ondoriozko itunaz ari gara, bai eta «nazionalitateen» eta «eskualdeen» autonomiari buruzko tarteaz ere, bata bestetik bereiziz. Eta nazioarteko eszenatokiaz ari garenean, ez da ahaztu behar EBren garapenak Estatuaren kontzeptuari berari eragiten diola, eta nekez eutsiko diola gaur egun arte indarrean dagoen subiranotasunaren kontzeptuari.
EBn aukera berriak sortuko dira eta aurkitzen den konponbideak bere kohesioaren alde eragingo du. EBn egitura politikoak aldatu egingo dira eta gaur egun ezagutzen ez diren formula politiko berriak sortuko dira. Autogobernuan aurrera egiteko adimena, ituna eta borondatea, euskaldunen arteko akordioa eta euskal erakundeen eta Estatukoen arteko ituna, Konstituzioaren Lehen Xedapen Gehigarria Estatutuaren esparruan garatuz.
Horra Herrero de Miñóneren aipamena: «Euskal eskubide historikoak herri baten nortasun suntsiezinaren adierazpen juridikoa besterik ez dira, bere izatearena () Ituna Euskadiren egitura politerritorialaren sustraian dago, eta kontua da Estatuarekin dituen harremanetan proiektatzea. Hor datza euskal eskubide historikoen etorkizuna XX. mendean». Eta Irujorena ere: “Elkarbizitza-sistema bat bilatzen dugu, Madrilgo legegileen gogora eman edo murriztuko ez zaiguna; nortasun hori geurea da zuzenbidean, aurreko lege naturalaren arabera, eta Estatua baino handiagoa; aitzitik, Estatuaren antolaketa aldez aurreko existentzia horren errealitatetik abiatu beharko litzateke”. Bedi bada.
