Izan Lekeitio

Ondare Batzordeko aktei begira, ikusi dut Lekeitio 700i buruzko lehen aipamena 2015eko azaroaren 20an burutu genuen batzarrekoa dela, orain 10 urtekoa beraz. Orduan, efemeride hain borobila eta aproposa aprobetxatu beharrari buruz ekin geuntson. Baina zer egin, zelan egin eta, garrantzitsuena, zertarako egin galderak geroago planteatu genituen. Orduan kontua mahai gainean jartzea zen, ez ahaztu edo bazterrean uztea. Zer, zelan eta zertarako galderoi erantzuna aurkitu baino lehen, Ondare Batzordean beste egitasmo bati heldu genion, 700. urteurrenarekin zerikusia zuen arren, berez ere munta zuena, Kurik aldizkariarenari.

Izan ere, Ondare Batzordea ondare kontuetan Udalari aholkua emateko sortu zuen Lekeitioko Udalak, hau da batzordearen lana ez zen agintzea, iritzia ematea baino. Edozein modutan, batzordekideon asmoa zen gure herriak duen ondare kulturala zabaltzea. Horretarako sortu zen Kurik, horretarako eta urteetara etorriko zen zazpiehungarren mendeurrenaren inguruan egin zitezkeen hitzaldiak, erakusketak eta abarrek izan zezaten oinarri sendoa. Ze, Lekeitioko tradizioez eta historiaz diharduten lanak eta liburuak badiren arren, sakabanatuta eta aspaldikoak dira gehienak, hori gutxi ez eta ezezagunak eta lortzen nekezak. Kuriki eman genion zeregina lanok batu eta berriak sortzea eta denak publiko zabalaren esku jartzea izan zen. Hau da, batetik gure iragana aztertu, ezagutzera eman eta urteetara egin zitezkeen ekitaldietarako tresna ontzea. Beraz, Lekeitio 700aren lehen ekintzatzat hartu daiteke Kurik aldizkaria eta honekin batera atera ziren liburuak.

Ondare Batzordeak, lehen batzarra 2012ko maiatzaren 5ean burutu zuenetik, gorabeherak izan ditu ibilbidean, ia hilero batzartzetik ia ez elkartzeraino, baina bere jarduna ez da eten eta, seguru asko, bere emaitzarik handiena izan den Lekeitioren urteurrenarenari beti eutsi izan dio, ez dugu urteotan ahaztu. Onartuta 700. urteurrena ospatu behar genuela, gorago aipatu ditudan galderak atera genituen mahai gainera, zer egin eta, batez ere, zein helbururekin. Izan ere, ezer bagenuen gogoan zera zen, ospakizun hutsetik haratagoko ekitaldiak antolatu behar genituela, hausnarketarako ere baliatu behar genuela efemeridea alegia. Miren Agur Meabek, ordurako Ondare Batzordera ekarrita genuen idazlea, ondo laburbildu eta idatzita utzi zuen. Herriaren izena, Lekeitio, osatzen duten zortzi hizkiak hartuz, honako ardatzak edo leloak proposatu zizkigun: Lana, Euskara, Kultura eta Kirola, Esku-hartzea, Irekitasuna, Tradizioa, Inklusibitatea eta Oreka. Beste hau ere esan zigun: “urteurrenaren ospakizunean honako indarguneok batzen saia gaitezke: garapenerako borondatea, sormena eta zabalkuntza kulturala, ingurugiroaren zaintza, berdintasunaren aldeko borroka, bizikidetza anitzaren aldeko apustua”. Eta beste hau ere: “Helburua, ehun soziala osatzen duten eragileak –sozialak, ekonomikoak, profesionalak, kulturalak, politikoak…– bitarte direla, herritarrek beren burua aurki dezatela Lekeitioren nortasunaren definizioan”.

Miren Agurren txostenean aipatzen ziren ildoek bidea erakutsi ziguten eta idatziaren gainera hainbat hausnarketa luzatu ziren, esaterako euskara, herriaren gobernu eredua, gizarte aldaketa. Izan ere, eta Euskal Herrian beste leku askotan ikusten den bezala, euskararen erabilera gurean apaltzen doa. Edadean aurrera goazenok Lekeitio euskalduna ezagutu dugu, gaur egun aldiz euskaldunak beraien artean erdaraz dihardutela entzutea ohikoa da gure herrian. Bestalde, Lekeition hainbat lekutatik etorri zaizkigun herritar berriak ditugu, gure artean eroso bizi behar dutenak, gurekin nahi eta behar ditugu eta. Bat egin behar dugu denok, hemen jaiook eta urrunetan sortuak, eta batasun hori denon lana da. Hirugarren kezka ere mahai gainean jarri genuen eta da udal bulegoetatik plazara dagoen aldea. Agintzeko ardura hartu duten gizon-emakumeen eta gainerako herritarron arteko aldea txikitu egin behar da, ez da nahikoa lau urtean behin bozkatzea, parte-hartzea ezinbesteko asignatura dugu, agintariek eta herritarrok gainditu behar duguna, osterantzean ez gara ondo ibiliko.

Asmook asmo, batzordean baloratu genuen kontua izan zen, guk gure lanak burutu arren lortzen ez bagenuen lekeitiarrek onartzea alperrik egindako lana izango zela dena. Jendearengana heldu nahi genuen, eta inondik nahi ez genuena zen okasino politikorako tresna bihurtzea 700.arena. Bigarren hau ekiditea azken udal hauteskundeetan Lekeition indarra duten Bilduk eta EAJk bakoitzak bere egitasmoetan urteurrena ospatzea sartu zutenean gauzatu zen. Ordurako eta harrezkero ere bai, alderdi bietako ordezkariak parte hartu dute batzordean, bakoitzak bere ekarpenak eginez eta batzordeak ontzen zituen asmoak onartuz. Jendearen erantzuna ekitaldiak gauzatzen hasi ginenean ikusi genuen, erabat aldekoa. Esan daiteke, hasiera hasieratik lekeitiarrek bere egin zutela urteurrenarena eta erabat identifikatu zirela bertan gauzatu denarekin. Batasun hau ikusita akaso, Foru Aldundiak eta Jaurlaritzak bere ekarpena egin zuten diru laguntzaren bidez egitasmoa burutzea erraztuz.

Horretan guztian asko lagundu dute herriko talde ezberdinek, izan kultur taldeak, kirola jorratzen dutenak edo bestelakoak, batzordean parte hartu dutenak zein ez. Beraien emaitzak, urtero egiten dituztenak edo berariaz urteurrenerako prestatuak, denak sartu nahi izan dituzte Lekeitio 700 markan, batzordean deseatzen genuen lez.

Mamiak zein eta zelakoa izan behar zuen erabaki ondoren, oskola edo jantzia behar zuela pentsatuz, dena laburtuko zuen leloa asmatu behar zela-eta, Miren Agurrengana jo genuen berriz. Berea da Izan Lekeitio leloa, denon iritziz egin asmo genuena ondo baino hobeto islatzen duena. Azken batean batzordearen nahia horixe zen, gure aurrekoak izan zirena erakutsi, gaur garenaz hausnartu eta etorkizunean ere izatea eta horretaz berba egin. Berba bitan esanda, gure herriaren nortasunaz aritzea.

Oskol edo jantzia, leloaz gain, Miren Pastorrek prestatu zuen identitate bisualarekin eta web orriarekin lortu da, baita Unai Egiak eta Aritz Elordietak konposaturiko eta Miren Agurren hitzekin osaturiko ereserkiarekin eta abestia plazaratzeko egin zen bideokliparekin ere. Ikustekoa izan zen Isuntza hondartzara batu zen jendetza bideoan parte hartzeko eta aipatzeko modukoa abestiak izan duen harrera ona. Lekeitio 700erako ondu zen webgunean begiratzen duenak ikusiko du ia 100 ekitaldi burutu direla 2024ko azaroaren hasieratik aurtengo hile bereko 3ra bitartean eta ekitaldiok denetarikoak eta hainbat eragilek onduak edo ekarritakoak izan direla, ez Ondare Batzordeak bakarrik prestatuak. Hitzaldiak, mahai-inguruak, musika emanaldiak, zinea, antzerkia, dantzaldiak, bisita gidatuak…, ia denetik eta asko.

Erakusketa eta hitzaldiak

Historia jorratu dugu, hasi Urdin eta berde Aitor Iturberen erakusketarekin, non Lekeitioren iraganari errepaso zabala egiten zaion eta urte osoan, elizpean kokatuta, hainbat eta hainbatengana heltzea lortu duen, gaur egunera arteko herrian bizi izan diren gertakari esanguratsuenen berri emanez. Arkeologia eta Prehistoria, izan ere 700. urteurrena ospatu arren Lekeitioren historia milazak urteak lehenago hasi baizen, Asier Gomez, Jose Luis Arribas, Eduardo Berganza eta Ana Martinez Salcedoren eskutik jaso genuen, baita espeleologoen azalpen eta erakusketatik ere, ahaztu barik lehenagotik ere egiten den Arkeologia Eguneko ekitaldietatik. Belen Bengoetxea Euskal Herriko Unibertsitateko Arkeologia irakasleak harresiari buruz egin duen lanaren zehaztasunak eman zizkigun, besteak beste, esanez Lekeitio inguratzen zuen hesia hiribildua baino 100 urte zaharragoa dela. Hiribilduaren sorlegeari buruz, Andres Urrutiak jardun zuen bere hitzaldian eta, ospakizun guztion atariko gisa Bizkaiko Foru Aldundiak antolatzen dituen ondare jardunaldien barruan, 2024ko azaroan, Juan Manuel Gonzalez Cembellinek Maria Diaz Harokoak Lekeitiori sorlegea emateko izan zituen arrazoiak garandu zituen moja dominikarren komentuan eman zuen berbaldian.

Erdi Aroan jarraituz Manu Ugartetxeak Arteitaterrei buruz jardun zuen, lekeitiar familia honetako hainbatek egin zituztenez eta bere garrantziaz. Aitor Lenizek gure herrian ontzigintzak izan duen iragana ekarri zigun gogora eta hainbat azalpen eman bere tesia ontzean luzatuko dizkigunak. Gerra zibilari eta osteari buruz jardun zuten Aitor Miñambres eta Josu Chuecak oraindik gordin dirauten kontuak azalduz. Baita Koldo Plak bere hitzaldian eta Iluna Produccionesek antzezlanean, biak ala biak Iruñeko Ezkaba mendian izan ziren gertakari latzei buruzkoak. Hirigintzaz, berriz, gerraostekoaz, Patxi Enziondok egin zigun berba. Historia arloan sartu daitezke baita ere Lekeitioko Udal Artxiboa ezagutzeko Maite Garamendi artxibozainak antolatu eta gidatu dituen bisitak.

Bisita gidatuak beste asko ere izan dira, hala nola, Jesus Muñizek beheko elizako altxor artistikoak erakusteko gidatu zituenak, herriko mugarriak non dauden jakiteko antolatu zena, Santo Domingo komentua ikusteko eratua, herrian zehar barreiatuta arkitektura eklektikoak utzi zizkigun eraikin ederrak ezagutzeko prestatu zena, Mendieta ontziola erakusteko baliatu zena eta Ba al dago zuhaitzik Gernikan? liburuan aipatzen diren Lekeitioko bazterrak ikusteko egin zena.

Gorago aipatu dudan lez, euskara izan da urte osoan zehar eratu ditugun ekitaldien ardatzetakoa, garrantzizkoetakoena esan daitekeena. Gure hizkuntzari bota dizkiogun begiradak punta ezberdinetatik egindakoak izan dira. Andres Urrutiak Resurreccion Maria Azkueren bizitzaren hainbat pasarteren berri eman zigun. Adolfo Arejitak, berriz, gure klasikoak diren Agustin Basterretxea, Kandido Basabe, Juan Bautista Eguzkitza eta Anes Arridaren lanei buruz aritu zen.

Jon Zabalak bere Korrikari buruzko tesia, Bilkura kolektiboak bizitzaren erdigunean, garandu zigun. Hizkuntzalariratzen ikuspegitik Gorka eta Arantzazu Elordieta neba-arrebek Lekeitioko euskararen ezaugarriak zeintzuk diren erakutsi zizkiguten. Soziolinguistikatik, berriz, Iñaki Iurrebasok, Olatz Altunak, Jon Sarasuak eta Kike Amonarrizek osatu zizkiguten mahai-ingurua eta hitzaldia. Denboraren berri emateko euskararen aberastasuna Kepa Diegezek erakutsi zigun Eguraldiaren euskara hitzaldiarekin. Euskaraz egiten den sorgintzaz luze jardun dugu urtean zehar. Hitzen ahairea eman ziguten Gotzon Barandiaran eta Rafa Ruedak; Tinta iluntzean Karmele Jaio eta Txoli Lauzirikak; Lekeitio bat komikieraz, Harkaitz Cano, Unai Iturriaga eta Joseba Larratxek; Narrazioaren hariak Jon Alonso, Iñigo Aranberri eta Goizalde Landabasok; Ni ez naiz Mikel Laboa liburua aztertu zuten irakurle taldekoek; Erreka haizea bertso-saio literarioa Sonia Gonzalez, Ane Labaka eta Aissa Intxaustik; Ai gure juaneteak ikuskari eszeniko hibridoa Tartean teatroak. Lekeitio 700 markapean egin da aurtengo Irailekoa, Euskaltzaindiak urte batean Lekeition eta bestean Itsasun antolatzen duen poesia jaialdia, eta bertan, besteak beste, Eusebio Erkiaga herriko seme idazlea omendu da.

Zinea izan da landu den beste arloa. Honetan Lekeitioko zinezale taldeak herrian urteetan grabatu diren hainbat pelikula berreskuratu ditu eta eman, besteak beste, Y eligió el infierno, La muerte de Mikel, Gernika eta abar. Baita lekeitiarrek, artean Benito Anzolak, super 8an egindakoak ere.

Jabier Kaltzakortak eta Ibon Rodriguezek Lekeitioko tradiziozko kantak hitzaldi musikatua eman ziguten. Aritz Labrador, Pello Leiñena eta Itziar Larrinaga Buenaventura Zapirainez eta bere obra musikalaz jardun ziren. Toti Martinez de Lezea, Gorka Hermosa eta Edurne Zabalok Mareak eman ziguten. Lekeitioko Organoaren Lagunaken eskutik Aitor Oleak Andre Mari elizako Cavaillé-Coll organoaren garrantziaz hitz egin zigun.

Berdintasuna lantzea garrantzitsua begitandu zitzaigun eta lekua izan du egitarauan, hala sexu eta genero aniztasunaz eta heterosexualitatea iraultzeaz jardun zuen Hiruko Larroxak eta emakumeez Zapran Guraso Elkartekoek. Jaialdiak ere izan ditugu, Bizkaiko Dantzari Eguna, Erraldoi topaketa, Batelero eguna. Sanpedroetan ekitaldi instituzionala egin zen eta azaroan, urteurrenari hasiera emateko, aurkezpen ofiziala Urdin eta berde erakusketa zabalduz, herriko alkate Ander Aldazabal eta zinegotziekin Eusko Jaurlaritzako eta Foru Aldundiko Kultura sailburuak, Ibone Bengoetxea eta Leixuri Arrizabalaga, hurrenez hurren, Lekeition zirela.

Kirola izan dugu, umorea, Ondare jokoa prestatu dugu, tailerrak eta Arantzazulaben, eta herriko alderdi politikoen laguntzaz goiz osoa eman genuen herria eta agintariak hurbiltzeko moduez hitz egiten. Erdi Aroko azoka ekarri genuen plazara eta baita merchandising-a egin ere ehundazak kamiseta salduz. Ekitaldiak Lekeitioko deabruek Itsas sua espektakuluarekin eta azaroaren 3an, iluntzean, udaletxearen hormaren kontra eman zen bideo-mappingarekin. Asko egin delakoan nago eta hasieran uste genezakeena baino gehiago eta hobeto. Guztia egin da parte hartzaileen prestutasunari esker, herriak bere egin duelako efemeridearen ospakizuna, udal langileek egin duten beharrari esker eta erakundeek babes osoa eman digutelako. Arrakastaren lekuko dira pasa den barikuan Ondare Batzordean alkateak esandakoa: “Lekeitio 700 egitasmoak herritarrak batzeko tresna ezin hobea izan da”.

Iñaki Goiogana Mendiguren: Historian lizen-tziatua. Sabino Arana Fundazioko Abertzaletasunaren Agiritegiko teknikaria.