“Irrintzi bat entzun da mendi tontorrean…”, horrela dio euskal kantutegiko abesti ezagunenetako batek, eta hain zuzen ere historian zehar irrintziari eman zaion erabileretako bat artzainak menditik mendira komunikatzeko izan da, baina ez da bakarra izan. Horrela kontatzen digu Amaia Garcia Uriondok, ziurrenik Irrintzi, Ujubia edo Zantzoka Euskal Herriko irakasle bakarrak.
Duela 15 urte Gernikako Berbalagunek irrintzi tailerra egitea proposatu zion Amaiari eta “uste nuen egitekotan ondo egin behar nuela, beraz, informazioa biltzen hasi nintzen, eta egia esan momentu hartan oso gutxi topatu nuen. Bazen zerbait Auñamendi Eusko Enziklopedian eta ezer gutxi gehiago”. Hori dela eta, Ana Martínez Arellano foniatrarekin harremanetan jarri zen. Foniatra honek urteak daramatza euskal oihua ikertzen, eta horrela irrintzia definizio foniatriko batetik ezagutzeko aukera izan zuen.
Amaia Garciak azaltzen digunez, “irrintzia emozioarekin lotuta doa beti, sistema linbikoa aktibatzen duela deskubritu delako, hau da, lehen mailako emozioa, eta poza zein beldurra adieraz ditzakeelako. Izan ere, Erdi Aroko kronikek diotenez, garai hartan oihu mota hori gerra-oihu gisa ere erabiltzen zen, etsaia izutzeko. Tradizio honek erromatarren garaian izan dezake jatorria, Kristoren aurretik”.
Irrintziaren inguruan dagoen beste tesietako bat da, beste kultura batzuen oihuekin gertatu den bezala, irrintzia inguruko animalien oihuen imitazioa izango litzatekeela. Kasu honetan, zaldiarena.
Gure aurrekoek ez zuten irrintzi bat botatzeko teknika bat erabiltzen, imitazioz egiten baitzen “eredu bati jarraituz, aurrekoetatik ikasten zen. Horregatik atera dugu orain patroia. Egia esan, irrintzi bat botatzeko teknika honek tenorrek ere erabiltzen zuten, adibidez, Enrico Carusok, ezagunenetako batek, erabiltzen zuen. Garai hartan mikrofonorik ez zegoenez eta antzokiak gero eta handiagoak zirenez, tonua mantentzeko eta denek entzuteko irrintziak botatzeko erabiltzen zuten teknika bera erabiltzen zuten, hau da, arnasketa-laguntzako teknika”.
Baina zertan datza teknika hori? “
“Irrintziak airean botatzen dira eztarria urratu gabe, perineoaren kontrakzioa eginez eta indarra glotisaren azpitik eginez. Soinua behetik gora dator, eta, horretarako, ondo ainguratu behar dira hankak lurrean. Horregatik irrintzilariak edo zantzolariak beti zuzen egoten dira irrintzia botatzean”. Dezibelioak, duela 8 urtetik Lurgorrin antolatzen duten moduko txapelketetan neurtu dituzte, sonometro batekin “eta irrintzi batek 102 eta 116 dezibelio arteko sonoritatea izan dezake. M formadun harmoniko batekin jaurtitzen da, eta distantzia desberdinetara irits daiteke, baldintza klimatikoen edo gauden parajearen arabera”.
Probak mendi ezberdinetan egin dira eta adibidez, Nabarnizen, Bizkaiko herririk altuena dena 300 metrorekin, Illuntzar mendiko irrintzi bat entzun daiteke, “betiere lainorik ez badago soinua geldiarazten duelako. Irrintzi bat botatzen baduzu plazan, baina eguraldia hezea bada, ez da entzungo, ezta Arabako lautadan ere, mendirik ez dagoelako. Horregatik da zentzuzkoa artzainek mendietan erabiltzea” gogoratzen du irrintzi irakasleak.
Egia da gaur egun irrintzia jabetze eskola eta ahalduntzearekin lotzen direla irrintziak botatzeko tailerrak. Izan ere Amaiak askotan eman izan ditu ikastaroak mugimendu feministekin lotuta “Martxoaren 8aren inguruan irrintziak ikasteko ikastaroetako bat Zamudion izan zen. Mugimendu feministak antolatuta, ikastaro bat eman genuen, irrintzia botatzen ikasiz eta ondoren manifestazioan praktikan jarri genuen, 5 laguneko taldeetan irrintzia atzetik manifestazioaren bururaino iristea lortuz, soinua areagotuz trumoi bat bezala”. Baina irrintzia ez dago generoarekin lotuta, edozeinek bota dezake, artzainak normalean gizonak ziren eta erabiltzen zituzten.
Amaia Garciak gogoratzen digu ere beste kultura batzutan irrintzi antzerako oihuak ere erabiltzen direla. Adibidez, Juan Mari Beltran musikologoak, bere ikerketetako batean, boskimanoek antzeko oihua zutela jakin zuen, eta amerikarren gerra-oihuekin eta kanariar aijijidearekin ere pareka daiteke, edo Zaghareet, saharar emakumeen oihua ululazio bat, hots bakarra, berezia, soinua mihiarekin modulatuz egiten dena. Egia esan, irrintziaren antzeko oihuak ehunka daude munduan, baina herri bakoitzak bere ezaugarriak ematen dizkio.
Edonola ere, Amaia García Uriondo bermeotarrak azpimarratzen duen bezala, garrantzitsuena ondare ez-material horren transmisioa da, gaur egun arte beste eredu batzuei jarraituz iritsi dena, eta orain horretarako patroi bat jarraituz ikas dezakeguna, eta ikastera animatzen gaitu, “edozeinek bota ditzake irrintziak”.
